बायको आणि जपानीज् मॅनेजमेंट सिस्टीम्स ..

*'बायको आणि जपानीज् मॅनेजमेंट सिस्टीम्स ..'* 

*मला आठवतंय, शिक्षण संपवून नुकताच एका मोठ्या कंपनीत, मी कामाला लागलो होतो .. इंजिनिअर झालो म्हणजे खूप मोठा झालो आणि आपल्याला खूप काही कळतंय हा कसा गोड गैरसमज आहे हे थोड्याच दिवसात तिथल्या कामगारांनी दाखवून दिलं. कॉलेजमध्ये करतात अगदी तश्याच प्रकारच्या रॅगिंगला आम्हाला तोंड द्यावं लागलं. सगळेच कामगार कमीत कमी दहा बारा वर्षं नोकरी झालेले, प्रस्थापित .. त्यांच्या लीडरनी तर मला समोर बसवून अक्षयकुमार स्टाईल स्टोरी सांगितली, मागे एका इंजीनिरची कशी वाट लावली होती. पण तुम्ही त्यातले नाहीत वगैरे. थोडक्यात काय तर 'चड्डीत राहायचं' असा दम. सुरवातीच्या काळात बऱ्याच गमती जमती झाल्या. पण त्याच कामगारांनी नंतर हाताला धरून बरंच काही शिकवलं जे कुठल्याही शिक्षण पद्धतीत शिकवलं जातं नाही.  त्याबद्दल लिहीन नंतर कधीतरी. आता विषयांतर नको. तर सांगत काय होतो, आमचं एच आर डिपार्टमेंट वेगवेगळी ट्रेनिंग्स अरेंज करत असे. ज्याच्याकडे अगदी कमी महत्वाची कामं असतील किंवा जो जास्त उपद्रवकारक आहे अश्यांना ट्रेनिंगसाठी डिपार्टमेंटकडून पाठवलं जाई. थोडक्यात 'Selecetd for  Training' च्या ऐवजी 'Spared for Training' ..!!* 

*अश्याच एका ट्रेनिंगला मला 'स्पेअर' करण्यात आलं होतं. मीही आपला तयार झालो, चला एक दिवस मस्त हॉटेलमध्ये सुट्टी एन्जॉय करूयात म्हणून. ट्रेनिंगचा विषय होता,'तुमच्या बायको कडून व्यवस्थापन शिका' (How to learn management from your wife ) वक्ते होते प्रसिद्ध व्यवस्थापन - गुरु, शरू रांगणेकर ..!!* 

*अर्थातच, त्यावेळेस मला बायको नव्हती आणि व्यवस्थापन या विषयात शिकायचं काय असतं ..??अशी मुजोर वृत्ती, त्यामुळे मी ते त्यावेळेस फारसं मनावर घेतलं नाही. आणि मी एका चांगल्या ट्रेनिंगला मुकलो ..!! (अर्थातच थोडासा वयात आल्यानंतर (?) त्यांचं, त्याच नावाचं पुस्तक मिळवून वाचलं आणि अगदी प्रेमातच पडलो .. त्यांची इतर पुस्तकं आणि कॅसेट्स मिळवून अक्षरशः फडशा पाडला ..!!)* 

  

*हे सगळं आत्ता आठवायचं कारण काय ..?? तर अलीकडचा 'लॉक-डाउन' ..!!* 

*पूर्वी कधीच अनुभवलेला नसल्यामुळे सुरवातीला सगळ्यांप्रमाणे  सुट्टी एन्जॉय करून झाली. नंतर घरातल्या कामावरून कुरबुर सुरु झाली. कामाची विभागणी झाली. सकाळच्या नाश्त्याची  जबाबदारी मी आनंदाने घेतली .. पहिले दोन दिवस अगदी मजेत गेले. बऱ्याच दिवसांत असं आयतं खायला मिळाल्यामुळे असेल, पण सौ. एकदम खुश .. पण नंतर लवकरच तिचा पेशन्स संपला .. "मला नको तुमची मदत, भीक नको पण कुत्रा आवर  अशी स्थिती .. तुमचं स्वयंपाकघरात काम करणं म्हणजे माझं काम वाढवून ठेवणं. नंतरचा राडा आवरण्यातच माझा दुप्पट वेळ जातो .."* 

*यावर देखील मी तोडगा काढला, आधीचा आणि नंतरचा पसारा मी आवरत जाईन. असं सांगून तो अंमलात देखील आणला. पण नाही, परिस्थिती मूळ पदावर यायची चिन्हं नव्हती. चिडचिड काही थांबत नव्हती. "अहो दुधाच्या भांड्यात तुम्ही उपमा केलात ..?? धन्य तुमची ..!! लायटर जागेवर का नाही ठेवलात ..?? छोट्या भांड्यातलं तूप संपवलंत एवढ्यात ..??, हात पुसायच्या नॅपकिनने तुम्ही गॅस पुसला ..??" अश्या एक ना अनेक तक्रारी .. "नाही, तशी चव चांगली आहे हाताला तुमच्या, पण भांडंभर तूप आणि ढीगभर सुकामेवा घातला तर येणारच ना चव ..!! दुकानं बंद आहेत, जपून वापरावं लागतं मला सगळं .." अशी वर मखलाशी .. कामाची विभागणी तर व्हायला पाहिजे .. सगळ्यात जास्त कामं स्वयंपाकघरात ..!! मार्ग कांही निघत नव्हता ..!!* 

*मग मी माझा चाळीस वर्षांचा अनुभव पणाला लावला. आणि विचार करताना मला आठवले ते शरू रांगणेकर आणि त्यांचं याबद्दलचं मत ..!!*  

*स्वयंपाकघर ही एक 'स्वायत्त' संस्था असते. त्या संस्थेचं मालकीपण हे परंपरेने आलेल्या घरातल्या स्त्रीकडे असते, आणि ही संस्था एखाद्या औद्योगिक संस्थेसारखीच, एका विशिष्ट सिस्टीमने चाललेली असते ..!!* 

*औद्योगिक संस्थेत ती लिखित स्वरूपात (SOP)असते आणि इथे मात्र अलिखित असूनदेखील, अतिशय काटेकोरपणे त्याची बिनबोभाट अंमलबजावणी होत असते आणि ती देखील, अगदी उत्कृष्ट कार्यक्षमतेने ..!! मी ती सिस्टीम समजून न घेता त्यात लुडबुड करत होतो .. मग गोंधळ उडणारच ना ..!! एखाद्या आस्थापनेत, कोणत्याही ट्रेनिंगशिवाय, कोणाला तरी अपॉईंट केलं तर जसा गोंधळ उडतो तसाच ..!!* 

*मग मी सरळ दोन दिवस, 'ट्रेनिंग' घ्यायचं ठरवलं .. बायकोला अक्षरश: शरण गेलो ..!! सकाळी उठल्यापासून, सगळ्या कामांचे नीट निरीक्षण करायला लागलो, आणि रांगणेकरांच्या प्रत्येक वाक्याची प्रचिती मला यायला लागली ..!!* 

*जपानमध्ये उगम पावलेली आणि नंतर जगभर वापरली गेलेली 'लीन मॅनेजमेंट' सिस्टीम, खरं तर आपल्या बायका, किती तरी वर्षांपासून, आपल्या स्वयंपाकघरात वापरत आल्या आहेत ..!!* 

*फॅक्टरीतील कच्या मालाची तुलना म्हणजे, घरातील किराणा माल, भाजीपाला इत्यादी .. तयार माल म्हणजे आपल्याकडचं जेवण, न्याहारी, चहा इत्यादी ..!! संसाधने (मशीनरी) म्हणजे, गॅस स्टोव्ह, ओव्हन, कुकर वगैरे .. टूल्स  .. अर्थात हत्यारे .. म्हणजे तवा, पॅन, भांडी, चमचे, डाव ..!!* 

*'लीन मॅनेजमेंट' मध्ये  खाली दिलेल्या आठ प्रकारच्या वेस्टेज (वाया जाणे)  कमी करण्यासाठी प्रयत्न करायचे असतात ..!!* 

*Defects .. (खराब प्रतीच्या मालाचे प्रमाण कमी करणे ..!!)* 

*Excess Processing.  (उत्पादन प्रक्रियेचा वेळ कमी करणे ..!!)* 

*Over Production (अनावश्यक उत्पादन कमीत कमी करणे ..!!)* 

*Waiting Period (प्रतीक्षा काळ कमी करणे ..!!)* 

*Inventory (कमीत कमी वस्तूंचा साठा करणे ..!!)* 

*Transportation (मालाची अंतर्गत वाहतूक कमी करणे ..!!)* 

*Motion (कमीत कमी हालचालींत उत्पादन प्रक्रिया ..!!)* 

*Non-Utilized Talent (प्रतिभेचा योग्य वापर करून घेणे ..!!)* 

*हे सर्वच्या सर्व आधुनिक 'व्यवस्थापन फंडाज्', आपल्या स्वयंपाकघरात सुद्धा, बायका वापरतातच की ..!!* 

*भाजी खराब झाली किंवा भात करपला असं सहसा कधी घडत नाही .. तयार केलेलं अन्न जास्ती शिल्लक राहिलं, असं क्वचितच होतं .. जेवायला बसल्यावर नो वेटींग टाइम ..!! आज काय मीठच संपलंय म्हणून भाजी करता येत नाही असं कधी झालंय ..?? पण फॅक्टरीमध्ये असं होतं ..!! अगदी पंचवीस हजाराचा पंप पूर्ण करताना, दोन रुपयाचा बोल्ट नाही, म्हणून काम थांबलेलं असतं ..!!* 

*इन्व्हेंटरी कंट्रोलसाठी बायका दोन डबे वापरतात .. एक मोठा, साठवणीसाठी, आणि दुसरा, रोजच्या वापरासाठी .. म्हणजे एकातून दुसऱ्यात घेताना, साठा किती शिल्लक आहे ते त्यांच्या लगेच लक्षात येतं, आणि जरुरी असेल तरच, बाजारातून विकत आणलं जातं .. हीच सिस्टीम  'Two Bin System' म्हणून, फॅक्टरीमध्ये राबवली जाते ..!!* 

*कामं करताना, कमीत कमी हालचाल करायला लागावी म्हणून स्वयंपाकघरातील वस्तू आजूबाजूला एका विशिष्ट पद्धतीने ठेवलेल्या असतात .. प्रत्येक वस्तूसाठी जागा आणि प्रत्येक वस्तू जागेवर हा ‘5 S’ या प्रसिद्ध सिस्टीमचा मूलमंत्र आपल्या गृहिणींशिवाय दुसरा कोणीच, एवढ्या प्रभावीपणे वापरत नसेल .. स्वतःमध्ये असलेलं टॅलेंट बायका वाया जाऊ देतील का ..?? शक्यच नाही .. त्यांच्या अनुभवाचा, टॅलेंटचा तर आपण दररोज अनुभव घेत असतो ..!!* 

*स्वयंपाकघरातल्या सगळ्या जागेबरोबर आणि सामानाबरोबर, बायकोचं एक प्रकारचं 'बॉण्डिंग' झालेलं असतं ..!! त्याबद्दल स्वामित्वाची भावना जागृत  झालेली असते म्हणूनच, दुसऱ्या कोणी त्यात लुडबुड केलेली, खपवून घेतली जात नाही ..!! सासू सुनेचं भांडण बऱ्याच वेळेस सुरु ह्या स्वामित्वाच्या भावनेतूनच होतं ..!!* 

*फॅक्टरीत जर कामगारांमध्ये अशी स्वामित्वाची भावना आपण जागृत करू शकलो तर तिथल्या उत्पादनाची गुणवत्ता नक्कीच वाढीला लागेल ..!!* 

*तरुण मुलगी जेव्हा अभ्यासातून वेळ काढून आईला मदत करायला म्हणून फोडणी करायला घेते त्यावेळेस, ती नकळत आईच्या हाताखाली 'अँप्रेन्टीसशिप' करत असते ..!!* 

*अशा ह्या शिस्तशीर कामाच्या ह्या सगळ्या साखळ्या जोडत गेल्यावर, मी एकदम 'रिलॅक्स' झालो .. स्वयंपाकघरात अगदी आत्मविश्वासाने वावरायला लागलो. मग सगळ्या वस्तू कशा अगदी जागच्या जागी जायला लागल्या. पदार्थात पडणारे जिन्नस प्रमाणात आले (बायकोच्या स्केल प्रमाणे ..) Two Bin System अगदी प्रभावीपणे वापरायला लागलो ..!! आणि अर्थातच, ह्या सगळ्याचा परिणाम, माझ्या हातात सत्ता हस्तांतरीत करायची थोडी थोडी तयारी व्हायला लागली .. "हल्ली करतात हो सगळं व्यवस्थित .." अशी थोडी फार प्रशंसा ऐकू यायला लागली ..!!* 

*खरं तर याचं सगळं श्रेय, श्री. शरु रांगणेकरांना ..!! त्यांचं सूक्ष्म निरीक्षण आणि चिकित्सक दृष्टी, यातून त्यांनी मांडलेल्या सिद्धांताला ..!! संसार करताना बायकोकडून शिकण्यासारखं बरंच काही आहे ..!! आपल्याकडे हवी ती निरीक्षणाची दृष्टी आणि मोकळेपणाने तिला श्रेय द्यायची तयारी ..!!*

✍️ ~ *अज्ञात*