रसवंती गृहांची नावे कानिफनाथ, नवनाथ’ का असतात?

*🔸रसवंती गृहांची नावे कानिफनाथ, नवनाथ’ का असतात?*

*प्रत्येक गावातल्या स्टँडवर आठवडीबाजाराच्या ठिकाणी नवनाथ रसवन्तीगृह असतेच, कधी कधी कानिफनाथ रसवंतीगृह असं नाव असतं.*

*आमच्या शेजारी एक जेरेशास्त्रीबुवा असतात. आमच्या चर्चेचा आवाज वाढला की ते आम्हाला शांत बसवायला येतात आणि स्वतःचं ज्ञान वाटून जातात तर हे जेरे आजोबा आम्हाला म्हणाले,*

*ताजा ऊस हा हत्तीला फार आवडतो आणि कानिफनाथांची उत्पत्ती ही हत्तीच्या कानातून झाली आहे ! त्यामुळे ही खरे तर लोककथा आहे आणि भाव तिथे देव या न्यायाने कनिफनाथाना ऊस, रस, गूळ आवडतो. इतका सिंपल अर्थ आहे. दत्तसंप्रदायाची नाथसंप्रदाय ही शाखा आहे, त्यामुळे नवनाथ रसवंती, कानिफनाथ रसवंती ही नावे ठेवण्याचा प्रघात पडला असावा, आणि तो जनमानसात रुळला.*

*कन्फ्युजन वाढत चाललं होतं. खरं खोट काहीच कळेना. अखेर आम्हाला आठवलं, आमच्या कॉलेजमध्ये आमचा एका दोस्त होता नवनाथ जगदाळे. त्याच्या वडीलांचं रसवंतीगृह होतं. त्यांच्या दुकानाचं नाव सुद्धा नवनाथ होत. सुरवातीला तर आम्हाला वाटायचं, आमच्या नवनाथच्या नावावरून त्याच्या बाबांनी रसवंतीचं नाव नवनाथ ठेवलय. आता लक्षात आलं तसं काही नाही. आता म्हटलं विषयाचा पूर्ण रस काढल्या शिवाय राहायचं नाही.*

*रसवंतीचा विषय काढल्यावर मात्र भरभरून बोलू लागला. तर गोष्ट आहे साधारण सत्तर ऐंशी वर्षा पूर्वीची. पुणे जिल्ह्यातील पुरंदर तालुका गाव बोपगाव. पश्चिम महाराष्ट्राच्या मानान दुष्काळी पट्टा. पण इथला शेतकरी जिद्दी. जवळ असणाऱ्या थोड्याथोडक्या पाण्यावर शेती जगवत होता. त्याकाळात साखर कारखान्यांचं पेव फुटलेलं नव्हत. त्यामुळे शेतात पिकणाऱ्या उसाला हक्काचं मार्केट नव्हतं. त्यातून मिळणारा रोजगार नव्हता. अशातच गावातला कोणीतरी खटपट्या तरुण रोजगार शोधायला मुंबईला गेला. तिथ गेल्यावर त्याला कळालं की इथं आपल्या उसाला इथ भरपूर मागणी आहे. त्याकाळात देशी उस असायचे. लहानमुलाला देखील एका फटक्यात शेंड्यापासून बुडख्यापर्यंत सोलता येईल, असा तो ऊस असायचा. या उसाचे छोटे छोटे तुकडे करून बरणीत घालून ते मुंबईला विकले जाऊ लागले. नंतर कोणाच्यातरी लक्षात आलं, असं दारोदारी फिरण्यापेक्षा एका जागी दुकान टाकून तिथं हे रस काढून विकावं.*

*पुरंदरच्या गोड उसाच्या रसाने मुंबईत जादू केली. हळूहळू बोपगाव, सासवड, चांबळी, बिव्हरी अशा गावातली बंडी विजार घालणारे शेतकरी रसवंतीच्या बिझनेससाठी पूर्ण राज्यभरात पसरले. जिथं जातील तिथं दुधात साखर विरघळावी तसे तिथल्या माणसांच्यात विरघळून गेले. धंद्यात सचोटी ठेवली. आपल्या रसवंतीला त्यांनी ब्रँड बनवलं.*

*मग रसवंतीला नवनाथ हेच नाव का दिल गेल?*

*तर बोपगाव जवळच्या डोंगरावरच्या गुहेत नाथसंप्रदायाचे नऊ नाथांपैकी एक कानिफनाथस्वामी येथे तपश्चर्येला बसले होते. आजही त्या जागेवर सुंदर मंदिर आहे. अख्खा पुरंदरतालुका या कानिफनाथांचा भक्त आहे. इथली माणसं जगभर पसरली, पण आपल्या मातीला विसरली नाहीत. त्यांनी आपल्या रसवंतीगृहाचे नाव श्रद्धेनं नवनाथ नाही तर कानिफनाथ ठेवलं.*

*पूर्वी बैलानी फिरवल्या जाणाऱ्या लाकडी घाण्यावर हे रस काढलं जायचं. पुढे लोखंडी मशीन आले. बैल गेले. पण या बैलानी आपल्याला एकेकाळी जगवलेलं याची आठवण या शेतकऱ्याच्या पोरांनी विसरू दिली नाही. त्यामुळेच बैलाच्या गळ्यातलं घुंगरू आजही रस काढणाऱ्या मशीन चरख्यावर छुमछुम आवाज करत आहे.*

*नवनाथ, कानिफनाथ रसवंतीगृहाचं यश बघून इतर रसवंतीगृह वाले सुद्धा तेच नाव वापरू लागले. कोक पेप्सी सारखे कित्येक कोल्ड्रिंक आले, तरी उसाचं रसासारख्या पारंपारिक पेयाची लोकप्रियता कमी होत नाही. कावीळ सारख्या रोगावर हमखास गुणकारी, कोणत्याही सिझन मध्ये चालणारा आरोग्यदायी उत्साहवर्धक विशेष म्हणजे खिशाला परवडणारा उसाचा रस प्यावाच आणि तो ही नवनाथ रसवंतीगृहाचा हेच गोड सत्य उरते.*

*बेलभीडु वरून साभार.*